EVFTA thúc đẩy nâng cấp vùng nguyên liệu để đáp ứng quy tắc xuất xứ

Quy tắc xuất xứ và đòi hỏi sắp xếp lại vùng nguyên liệu

Xuất xứ hàng hóa không chỉ là điều kiện kỹ thuật để hưởng ưu đãi thuế quan, mà ngày càng trở thành tiêu chí định hình cấu trúc chuỗi cung ứng và hướng đầu tư sản xuất. Với Liên minh châu Âu (EU), thị trường có hệ thống quy tắc xuất xứ và truy xuất nguồn gốc thuộc nhóm chặt chẽ nhất thế giới, yêu cầu này càng mang tính quyết định. Trong bối cảnh đó, EVFTA không tạo ra quy tắc xuất xứ mới, nhưng đưa quy tắc xuất xứ trở thành “điểm bắt buộc phải xử lý” nếu doanh nghiệp muốn tiếp cận ưu đãi thuế.

Theo EVFTA, hàng hóa Việt Nam chỉ được hưởng thuế suất ưu đãi nếu đáp ứng đầy đủ các tiêu chí xuất xứ được quy định tại Nghị định thư về quy tắc xuất xứ của Hiệp định. Các tiêu chí này bao gồm hàng hóa có xuất xứ thuần túy, hàng hóa được sản xuất toàn bộ tại Việt Nam từ nguyên liệu có xuất xứ, hoặc hàng hóa được sản xuất từ nguyên liệu không có xuất xứ nhưng đáp ứng quy tắc chuyển đổi đáng kể, như chuyển đổi mã số hàng hóa (CTC), tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa (RVC) hoặc công đoạn gia công, chế biến cụ thể.

Bà Trịnh Thị Thu Hiền, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu, Bộ Công Thương từng nhấn mạnh, việc sử dụng giấy chứng nhận hoặc chứng từ chứng nhận xuất xứ trong khuôn khổ EVFTA đang có chiều hướng tích cực, phản ánh nỗ lực của doanh nghiệp trong việc đáp ứng các yêu cầu khắt khe của thị trường EU.

“Mỗi ngành hàng có đặc thù khác nhau nên tỷ lệ cấp C/O cũng khác nhau, tùy thuộc vào khả năng đáp ứng quy tắc xuất xứ của từng mặt hàng”, bà Hiền khẳng định.

Về mặt pháp lý, EVFTA không nới lỏng quy tắc xuất xứ, mà ngược lại, yêu cầu doanh nghiệp tuân thủ nghiêm ngặt và có khả năng chứng minh. Việc xin cấp Giấy chứng nhận xuất xứ (C/O) chỉ là bước cuối cùng, điều cốt lõi là toàn bộ chuỗi sản xuất phía trước phải đáp ứng điều kiện xuất xứ ngay từ vùng nguyên liệu. Nếu không chứng minh được, hàng hóa vẫn có thể xuất khẩu sang EU, nhưng chỉ được áp dụng thuế MFN, làm mất lợi thế cạnh tranh mà EVFTA mang lại.

margin: 15px auto;" />

Chính yêu cầu này đã làm thay đổi cách tiếp cận của doanh nghiệp đối với xuất xứ hàng hóa. Từ chỗ coi xuất xứ là “hồ sơ giấy tờ”, nhiều doanh nghiệp buộc phải nhìn nhận lại nguồn nguyên liệu đầu vào, mức độ phụ thuộc nhập khẩu và khả năng nội địa hóa chuỗi cung ứng. Trong bối cảnh đó, vùng nguyên liệu trong nước, nơi hình thành giá trị ban đầu của sản phẩm, đã trở thành mắt xích pháp lý quan trọng để xác lập xuất xứ theo EVFTA.

Hướng vào các khâu nền tảng của chuỗi giá trị

Tác động rõ nhất của EVFTA đối với câu chuyện xuất xứ hàng hóa nằm ở sự dịch chuyển đầu tư theo chiều sâu, hướng vào các khâu nền tảng của chuỗi giá trị. Trong lĩnh vực nông sản, nhiều doanh nghiệp xuất khẩu sang EU buộc phải tái cấu trúc mô hình thu mua truyền thống, chuyển sang liên kết sản xuất với hợp tác xã, đầu tư vùng trồng đạt chuẩn, xây dựng cơ sở sơ chế ngay tại địa phương để đảm bảo khả năng truy xuất và chứng minh xuất xứ.

Nhiều doanh nghiệp, hợp tác xã cho biết, kể từ khi tham gia chuỗi cung ứng xuất khẩu sang các thị trường quốc tế, trong đó có EU, yêu cầu về hồ sơ vùng trồng, nhật ký sản xuất, kiểm soát đầu vào và phân tách nguyên liệu theo lô đã thay đổi hoàn toàn cách tổ chức sản xuất của hợp tác xã. 

Ông Tống Văn Viện, Chủ tịch kiêm Giám đốc Hợp tác xã nông sản Phú Lương nhận định: “Nếu không làm chặt từ vùng nguyên liệu, doanh nghiệp xuất khẩu không thể xin được C/O ưu đãi. Khi đó, toàn bộ lợi thế thuế quan coi như mất”. 

Thực tế này khiến nhiều hợp tác xã chủ động đầu tư kho sơ chế, mã số vùng trồng và hệ thống truy xuất, thay vì chỉ bán nguyên liệu thô như trước.

Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu Trịnh Thị Thu Hiền cho biết, Bộ Công Thương, thông qua Cục Xuất nhập khẩu, đang triển khai nhiều giải pháp đồng bộ nhằm gia tăng tỷ lệ sử dụng chứng nhận xuất xứ ưu đãi trong EVFTA.

Các giải pháp gồm: Xây dựng cơ chế, chính sách minh bạch về xuất xứ hàng hóa; tăng cường biện pháp phòng, chống gian lận xuất xứ; hướng dẫn, tập huấn trực tiếp “cầm tay chỉ việc” cho doanh nghiệp sản xuất, xuất khẩu; phối hợp với hải quan các nước để đảm bảo đúng hàng hóa có xuất xứ được hưởng ưu đãi; tham vấn quy trình sản xuất trong đàm phán FTA; cải cách thủ tục hành chính, giải đáp vướng mắc cho doanh nghiệp về quy tắc xuất xứ và cấp C/O.

Bà Hiền nhấn mạnh: “Việc nâng cao năng lực hiểu biết và tuân thủ quy tắc xuất xứ chính là nền tảng để doanh nghiệp Việt Nam giữ vững thị trường EU, mở rộng sang các thị trường FTA khác và tăng sức chống chịu trước biến động toàn cầu”.

Về dài hạn, tác động của EVFTA đối với xuất xứ hàng hóa không chỉ dừng ở nông sản. Trong các ngành công nghiệp chế biến như dệt may, da giày, gỗ, áp lực xuất xứ đang thúc đẩy đầu tư vào nguyên liệu trung gian, nhà máy dệt - nhuộm, chế biến gỗ hợp pháp, và chuỗi cung ứng tuân thủ tiêu chuẩn bền vững của EU. Đây là sự dịch chuyển có tính cấu trúc, giúp giảm dần tình trạng “gia công thuần túy”, nâng tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa và củng cố nền tảng xuất xứ cho hàng hóa Việt Nam.

Tuy vậy, quá trình này cũng đối mặt không ít thách thức như chi phí đầu tư lớn, thời gian hoàn vốn dài, năng lực quản trị của hợp tác xã và doanh nghiệp nhỏ còn hạn chế. Do đó, các chuyên gia cho rằng, để EVFTA tiếp tục phát huy vai trò thúc đẩy nâng cấp vùng nguyên liệu, cần có chính sách đồng bộ giữa thương mại, đầu tư, nông nghiệp và logistics, trong đó xuất xứ hàng hóa phải được coi là trục xuyên suốt, thay vì chỉ là một thủ tục hành chính ở khâu cuối.

EVFTA đã đặt xuất xứ hàng hóa vào vị trí trung tâm của bài toán xuất khẩu, từ đó thúc đẩy dòng vốn, công nghệ và mô hình sản xuất quay trở lại khâu nền tảng nhất của chuỗi giá trị. Khi ưu đãi thuế quan gắn chặt với khả năng chứng minh xuất xứ, việc đầu tư nâng cấp vùng nguyên liệu không còn là lựa chọn, mà trở thành yêu cầu tất yếu. Chính trong quá trình đó, EVFTA đang góp phần tái cấu trúc chuỗi cung ứng xuất khẩu của Việt Nam theo hướng minh bạch hơn, bền vững hơn và có giá trị gia tăng cao hơn, bắt đầu từ xuất xứ hàng hóa.