Muốn vào châu Âu, nông sản không chỉ sạch mà còn phải 'đúng xuất xứ'

Ưu đãi thuế quan không tự đến nếu thiếu C/O

EVFTA đã mở ra một không gian thị trường rộng lớn cho nông sản Việt Nam tại Liên minh châu Âu (EU), với hàng loạt mặt hàng được hưởng thuế suất ưu đãi, thậm chí về 0%. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít doanh nghiệp và nông dân vẫn ngỡ ngàng khi hàng hóa xuất khẩu sang EU đạt tiêu chuẩn chất lượng, nhưng lại không được hưởng ưu đãi thuế quan như kỳ vọng. Nguyên nhân không nằm ở dư lượng hay an toàn thực phẩm, mà ở một “điều kiện tiên quyết” đó là quy tắc xuất xứ và giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa (C/O).

Theo cam kết EVFTA, chỉ những hàng hóa được xác định là có xuất xứ Việt Nam theo đúng quy định mới đủ điều kiện hưởng ưu đãi thuế. Điều này đồng nghĩa, bên cạnh chất lượng sản phẩm, doanh nghiệp phải chứng minh được hàng hóa đáp ứng các tiêu chí xuất xứ cụ thể, đồng thời hoàn thiện đầy đủ hồ sơ xin cấp C/O theo đúng mẫu quy định.

Trên thực tế, đây lại là “điểm nghẽn” của không ít lô hàng nông sản. Ông Nguyễn Văn Hùng, chủ một cơ sở thu mua và sơ chế thanh long tại Tây Ninh chia sẻ: “Có những chuyến hàng sang EU, đối tác phản hồi là chất lượng tốt, nhưng khi làm thủ tục thì thuế không được giảm. Sau mới biết là hồ sơ C/O chưa đáp ứng đủ điều kiện, nên hàng vẫn bị áp mức thuế thông thường”.

margin: 15px auto;" />

Không ít nông dân vẫn cho rằng, xuất xứ hàng hóa chỉ là “việc của doanh nghiệp xuất khẩu”. Nhưng trên thực tế, xuất xứ được hình thành ngay từ khâu sản xuất ban đầu. Nếu nguyên liệu đầu vào không rõ ràng, nếu quá trình sơ chế, chế biến không đáp ứng tiêu chí xuất xứ, thì doanh nghiệp rất khó hoàn thiện hồ sơ C/O.

Bà Lê Thị Thu Hà, nhân viên phụ trách xuất khẩu của một doanh nghiệp nông sản tại Hải Phòng cho biết: “EU không xét cảm tính. Họ căn cứ rất chặt vào quy tắc xuất xứ như sản phẩm có thuần túy Việt Nam hay không, hoặc đã trải qua công đoạn chế biến đáng kể tại Việt Nam chưa. Chỉ cần thiếu một khâu chứng minh, C/O sẽ không được cấp hoặc không được chấp nhận”.

Trong bối cảnh đó, EVFTA không chỉ là câu chuyện mở cửa thị trường, mà còn đặt ra yêu cầu rất cụ thể về năng lực tuân thủ xuất xứ của cả chuỗi sản xuất - xuất khẩu nông sản.

Khi “đúng xuất xứ” trở thành điều kiện sống còn

Quy tắc xuất xứ trong EVFTA không phải là rào cản kỹ thuật mang tính hình thức, mà là công cụ để EU kiểm soát tính minh bạch và công bằng trong thương mại. Với nông sản Việt Nam, yêu cầu này đang buộc các chủ thể tham gia chuỗi giá trị phải thay đổi cách làm, từ “làm cho xong” sang “làm cho đúng”.

Bà Nguyễn Thị Hằng, Giám đốc một hợp tác xã cà phê tại Quảng Trị thẳng thắn nhìn nhận: “Trước đây, hợp tác xã chủ yếu gom hàng theo mùa vụ, miễn đạt chất lượng là bán được. Khi xuất sang EU, đối tác yêu cầu giấy C/O rất chặt, từ nguyên liệu đến khâu sơ chế. Lúc đó mới thấy mình chưa quen với việc chuẩn hóa hồ sơ theo quy tắc xuất xứ”.

Theo bà Hằng, để đủ điều kiện xin cấp C/O, hợp tác xã buộc phải rà soát lại toàn bộ quy trình, từ tỷ lệ nguyên liệu trong nước, khâu sơ chế tại địa phương, đến hồ sơ mua bán nguyên liệu. “Có những việc tưởng rất nhỏ, như hợp đồng thu mua hay hóa đơn đầu vào, nhưng lại quyết định việc có được cấp C/O hay không”, bà nói.

Ở góc độ doanh nghiệp, việc không đáp ứng được quy tắc xuất xứ không chỉ khiến mất ưu đãi thuế, mà còn làm giảm sức cạnh tranh của hàng hóa tại EU. “Cùng một sản phẩm, nếu không có C/O hợp lệ thì giá bán vào EU sẽ cao hơn đối thủ từ các nước đã làm tốt xuất xứ. Lúc đó, rất khó giữ khách hàng”, bà Hà phân tích.

Áp lực này đang lan ngược trở lại khu vực sản xuất. Anh Trần Văn Minh, một nông dân trồng cà phê tại Quảng Trị cho biết: “Hợp tác xã giờ yêu cầu bà con tuân thủ đúng quy trình chung, vì họ cần đủ giấy tờ để làm C/O. Ban đầu thấy rườm rà, nhưng nếu không làm thì sản phẩm không xuất được, giá cũng không cao”.

Theo các chuyên gia, điểm then chốt của câu chuyện xuất xứ không nằm ở từng hộ nông dân riêng lẻ, mà ở sự liên kết giữa nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp. Khi chuỗi này vận hành đồng bộ, việc đáp ứng quy tắc xuất xứ và xin cấp C/O sẽ trở nên khả thi hơn.

Thực tế cho thấy, những mô hình liên kết chặt chẽ, có hợp đồng rõ ràng, có phân công trách nhiệm cụ thể trong việc chuẩn bị hồ sơ xuất xứ, thường ít gặp rủi ro khi xuất khẩu sang EU. Ngược lại, những chuỗi cung ứng rời rạc, thiếu kỷ luật thị trường, rất dễ “vấp” ở khâu C/O, dù chất lượng sản phẩm không hề kém.

Bà Hằng cho rằng, EVFTA buộc các doanh nghiệp và hợp tác xã phải làm bài bản hơn. Không chỉ để được giảm thuế, mà để tồn tại lâu dài ở thị trường châu Âu. “Xuất xứ hàng hóa đang trở thành một tiêu chí cạnh tranh mới, bên cạnh chất lượng và giá cả”, bà Hằng nhấn mạnh.

Trong bối cảnh EU ngày càng siết chặt các quy định liên quan đến gian lận xuất xứ, việc chủ động tuân thủ và làm đúng ngay từ đầu là con đường duy nhất. Không thể trông chờ vào ưu đãi nếu không đáp ứng điều kiện và cũng không thể duy trì thị trường nếu coi nhẹ C/O.

Châu Âu không chỉ nhập khẩu nông sản, mà nhập khẩu sự tuân thủ. Một trái thanh long, một hạt cà phê chỉ thực sự “mở cửa” vào EU khi đi kèm một bộ hồ sơ xuất xứ minh bạch, hợp lệ. Và trong cuộc chơi này, “đúng xuất xứ” không còn là yêu cầu kỹ thuật, mà là điều kiện sống còn để nông sản Việt Nam bước vào và trụ vững tại thị trường châu Âu.