Trồi sụt ngành dừa
Năm 2025, thị trường dừa Việt Nam ghi nhận nhiều biến động. Dừa khô nguyên liệu liên tục tăng giá và duy trì ổn định, trong khi giá dừa tươi sau thời gian tăng mạnh và dao động ở mức 18.500 – 19.000 đồng/quả, hiện tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long chỉ còn 30.000 – 40.000 đồng/chục 12 quả, (tương đương 2.500 – 3.300 đồng/quả), mức thấp nhất kể từ khi Việt Nam xuất khẩu chính ngạch dừa tươi sang Trung Quốc từ tháng 10/2024. Nguyên nhân được đánh giá là do cung vượt cầu khi bước vào mùa mưa.
Năm 2025, thị trường dừa Việt Nam ghi nhận nhiều biến động. Ảnh: N.H
Ông Cao Bá Đăng Khoa, Phó Chủ tịch Hiệp hội Dừa Việt Nam, cảnh báo đây không chỉ là yếu tố mùa vụ mà còn là “cú sốc thị trường”, khi nhiều doanh nghiệp thu mua, xuất khẩu nhưng không kiểm soát chất lượng. Việt Nam hiện có 16 giống dừa tươi, nhưng sự lẫn lộn về giống, kích cỡ và hương vị khiến chất lượng xuất khẩu chưa đồng đều, ảnh hưởng uy tín với người tiêu dùng Trung Quốc.
Kim ngạch xuất khẩu dừa năm nay dự báo đạt 1,1 – 1,15 tỷ USD, tăng 20% so với năm trước, nhưng nếu loại trừ phần nguyên liệu nhập khẩu, tăng trưởng thực tế chỉ khoảng 10 – 15%. Số lượng nhà máy chế biến tăng từ 8 (năm 2015) lên 45 (năm 2024), nhưng diện tích và năng suất chưa theo kịp, tạo áp lực cạnh tranh nguyên liệu. Hiệp hội Dừa khuyến cáo nông dân lựa chọn giống phù hợp xuất khẩu, tránh dư thừa cục bộ.
Dừa Việt Nam có lợi thế lớn với nguồn giống nguyên bản, đa dạng, chưa lai tạo công nghiệp. Tuy nhiên, dừa tươi vẫn thiếu nhà đầu tư tham gia sâu từ khâu giống, kỹ thuật canh tác đến bao tiêu sản phẩm, khiến thị phần tại Trung Quốc chỉ xếp thứ 7 – 8. Trong khi đó, Trung Quốc nhập khoảng 5 tỷ trái dừa mỗi năm, trong đó 2,6 tỷ trái là dừa tươi, mở ra cơ hội lớn cho Việt Nam nếu có chiến lược đầu tư bài bản, chuỗi cung ứng minh bạch và tiêu chuẩn xuất khẩu chuẩn hóa.
Việc sáp nhập các tỉnh trồng dừa từ 35 xuống còn 16 tỉnh giúp thuận lợi hơn trong quy hoạch vùng nguyên liệu và xây dựng chuỗi giá trị, tạo tiền đề để ngành dừa phát triển ổn định, bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Chỉnh sửa gen có là giải pháp đột phá?
PGS.TS Nguyễn Phương Thảo, Đại học Quốc tế, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh nhấn mạnh, cây lâu năm, điển hình là dừa, đặt ra nhiều thách thức trong chọn tạo giống. Vòng đời dài khiến việc lai tạo và đánh giá giống mới kéo dài hàng thập kỷ. Tình trạng dị hợp tử cao và cơ chế thụ phấn chéo phức tạp càng làm quá trình cải thiện giống trở nên khó khăn hơn.
Cây lâu năm, điển hình là dừa, đặt ra nhiều thách thức trong chọn tạo giống
Trong hơn 10 năm qua, nhóm nghiên cứu tại Việt Nam đã tập trung vào cải tạo cây dừa, một thử thách lớn hơn so với các cây hàng năm như lúa hay tương. Hiện diện tích trồng dừa ở Việt Nam khoảng 170.000 ha, với kế hoạch mở rộng từ Nhà nước, đòi hỏi giống dừa chất lượng cao, thích ứng với điều kiện trồng mới. Sản lượng và giá trị xuất khẩu của cây dừa rất lớn, trở thành nguồn thu nhập chính cho nông dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nhờ thu hoạch hàng tháng ổn định.
Tuy nhiên, hệ gen dừa lớn, cấu trúc phức tạp và nhiều vùng gen đặc biệt, khiến việc tạo ra giống kinh tế cao gần như không khả thi bằng các phương pháp truyền thống. Do đó, ứng dụng công nghệ chuyển gen và chỉnh sửa gen hiện đại trở thành giải pháp gần như duy nhất để tạo giống vượt trội.
Theo bà Thảo, công nghệ chỉnh sửa gen hứa hẹn rút ngắn thời gian tạo giống từ hàng thập kỷ xuống còn vài năm, vượt qua trở ngại cây non mất 5–10 năm mới trưởng thành. Đồng thời, công nghệ này giúp cải thiện năng suất, chất lượng trái, hàm lượng dầu và khả năng chống chịu biến đổi khí hậu. "Việc tạo giống dừa chịu mặn tại Bến Tre là yêu cầu cấp bách trong bối cảnh biến đổi khí hậu, trước đây được coi là “gần như không thể”", bà Thảo dẫn chứng.
Tiềm năng ứng dụng chỉnh sửa gen với cây lâu năm rất lớn, nhưng đòi hỏi phương pháp nghiên cứu tích hợp kết hợp học máy, trí tuệ nhân tạo và công cụ phân tích hệ gen để hiểu tính trạng và cấu trúc di truyền, từ đó đẩy nhanh quá trình cải thiện giống. Hợp tác quốc tế là yếu tố then chốt, bởi tự thực hiện sẽ rất lâu và tốn kém. Đồng thời, cần chuẩn hóa chính sách và quy trình liên quan đến công nghệ này.
Để thu hút doanh nghiệp và giảm rủi ro, các sản phẩm công nghệ sinh học phải được ứng dụng an toàn, đi kèm chính sách minh bạch. Việt Nam có cơ hội trở thành trung tâm dẫn dắt đổi mới cây trồng nhiệt đới nếu khai thác hiệu quả công nghệ sinh học.
Nhà khoa học cần định nghĩa rõ ràng công nghệ chỉnh sửa gen, phân loại minh bạch, xác định sự có mặt của ADN ngoại lai và thiết lập cơ chế tài chính hỗ trợ nghiên cứu. Việc này đặc biệt quan trọng vì nghiên cứu chỉnh sửa gen khó, rủi ro cao, kết quả có thể thành công hoặc thất bại. Hợp tác công – tư, đào tạo chuyên gia, xây dựng hệ thống dữ liệu khoa học và đảm bảo tiêu chuẩn an toàn là những yếu tố tiên quyết để sản phẩm có thể thương mại hóa.
“Chỉnh sửa gen là giải pháp chọn tạo giống chính xác, nhanh và hiệu quả, thậm chí là công cụ duy nhất để cải tiến các cây trồng khó, đặc biệt là cây lâu năm. Việt Nam có năng lực khoa học để thực hiện, nhưng cần cơ chế pháp lý và thương mại minh bạch để triển khai thành công, hướng tới an toàn lương thực và nâng cao năng lực cạnh tranh khoa học, công nghệ quốc gia”, PGS.TS Nguyễn Phương Thảo nhấn mạnh.
Ở thị trường quốc tế, dừa Việt Nam có giá cao, cụ thể, khoảng 140.000 đồng/trái tại Mỹ, gần 190.000 đồng ở châu Âu và 60.000 – 70.000 đồng tại Bắc Kinh (Trung Quốc). Giá dừa tươi tại các siêu thị lớn ở Thượng Hải (Trung Quốc) và Bắc Kinh có thể lên tới 95.000 đồng/trái. Chênh lệch giá không phụ thuộc chất lượng mà chủ yếu ở minh bạch chuỗi cung ứng, truy xuất nguồn gốc và chứng nhận hữu cơ.
Theo các chuyên gia trong ngành, để ngành dừa Việt Nam phát triển bền vững và nâng cao giá trị xuất khẩu, việc áp dụng công nghệ chỉnh sửa gen không chỉ giúp tạo ra giống chất lượng cao, thích ứng tốt với điều kiện canh tác mà còn góp phần đảm bảo nguồn nguyên liệu ổn định, đáp ứng nhu cầu xuất khẩu. Khi giống dừa đồng đều về chất lượng, năng suất và khả năng chống chịu, các doanh nghiệp sẽ chủ động hơn trong thu mua, chế biến và cung ứng cho thị trường quốc tế, từ đó nâng cao uy tín và vị thế cạnh tranh của dừa Việt Nam trên bản đồ thế giới.
Việt Nam có cơ hội trở thành trung tâm dẫn dắt về công nghệ sinh học cây trồng nhiệt đới nếu sớm hoàn thiện khung pháp lý, tiêu chuẩn an toàn, cơ chế tài chính và thúc đẩy hợp tác quốc tế. Các chính sách cởi mở sẽ tạo điều kiện để sản phẩm chỉnh sửa gen được nghiên cứu và thương mại hóa hiệu quả, đồng thời giảm rủi ro cho các đơn vị nghiên cứu và doanh nghiệp.