Xuất khẩu thủy sản vào thị trường RCEP: Chìa khóa từ quy tắc xuất xứ

RCEP “đường cao tốc” mới của xuất khẩu thủy sản

Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP), có hiệu lực từ ngày 1/1/2022, quy tụ 15 nền kinh tế gồm 10 nước ASEAN và 5 đối tác là Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và New Zealand. Với quy mô chiếm gần 30% GDP và dân số toàn cầu, RCEP được đánh giá là khu vực thương mại tự do lớn nhất thế giới hiện nay, tạo ra một không gian lưu thông hàng hóa rộng lớn và ổn định.

margin: 15px auto;" />

Đối với Việt Nam, RCEP không chỉ mang ý nghĩa mở rộng thị trường mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc tái cấu trúc chuỗi cung ứng khu vực. Ngành thủy sản, một trong những trụ cột xuất khẩu nông nghiệp được xem là lĩnh vực hưởng lợi rõ nét từ hiệp định này, đặc biệt khi các thị trường nhập khẩu lớn đều nằm trong khối RCEP.

Hiện nay, Việt Nam xuất khẩu thủy sản sang hơn 160 thị trường, trong đó các nước thành viên RCEP chiếm trên một nửa tổng kim ngạch. Riêng các thị trường như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và ASEAN luôn nằm trong nhóm đối tác hàng đầu, vừa có quy mô lớn vừa có mức tăng trưởng ổn định.

Theo số liệu của Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), tháng 11/2025, kim ngạch xuất khẩu thủy sản Việt Nam đạt gần 990 triệu USD, tăng 6,6% so với cùng kỳ năm 2024. Lũy kế 11 tháng, xuất khẩu thủy sản đạt hơn 10,5 tỷ USD, tăng 14,6% so với cùng kỳ, cho thấy đà phục hồi và tăng trưởng khá tích cực của toàn ngành.

Trong cơ cấu mặt hàng, tôm tiếp tục giữ vai trò dẫn dắt với kim ngạch 4,31 tỷ USD, tăng 21,2%. Cá tra đạt trên 2 tỷ USD, tăng 9%; cá ngừ đạt 855,7 triệu USD. Các nhóm sản phẩm khác như nhuyễn thể, cá biển và sản phẩm chế biến, giá trị gia tăng duy trì mức tăng trưởng hai chữ số, góp phần mở rộng nền xuất khẩu.

Về thị trường, khối CPTPP chiếm tỷ trọng lớn nhất, đạt 27,2% tổng kim ngạch và tăng mạnh 24,3%. Đáng chú ý, nhiều thị trường trong khối RCEP ghi nhận mức tăng trưởng cao, đặc biệt là Trung Quốc với mức tăng gần 30,6%. Điều này phản ánh rõ xu hướng dịch chuyển thương mại trong khu vực, cũng như vai trò ngày càng quan trọng của RCEP đối với chiến lược xuất khẩu của ngành thủy sản Việt Nam.

Theo dự báo, nếu khai thác tốt các ưu đãi từ các Hiệp định thương mại tự do (FTA), trong đó có RCEP, kim ngạch xuất khẩu thủy sản năm 2025 có thể đạt mốc 11 tỷ USD. Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu này, doanh nghiệp không thể chỉ dựa vào lợi thế thị trường mà cần nâng cao năng lực nội tại, đặc biệt là năng lực đáp ứng quy tắc xuất xứ.

Quy tắc xuất xứ, lợi thế then chốt của RCEP

Một trong những điểm mới và quan trọng nhất của RCEP đối với ngành thủy sản là quy tắc xuất xứ linh hoạt hơn so với các FTA trước đây. Nếu như nhiều hiệp định yêu cầu sản phẩm phải có xuất xứ thuần túy tại Việt Nam mới được hưởng ưu đãi thuế quan, thì RCEP cho phép áp dụng cơ chế cộng gộp xuất xứ nội khối.

Theo đó, nguyên liệu thủy sản có thể được nhập khẩu từ một hoặc nhiều nước thành viên RCEP, sau đó nuôi trồng, chế biến tại Việt Nam và vẫn được công nhận là hàng hóa có xuất xứ hợp lệ để hưởng ưu đãi thuế quan. Đây được xem là bước tiến lớn, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng khu vực.

Ông Lê Hoàng Tài, Phó Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương), nhận định, RCEP đã tháo gỡ nút thắt lớn về xuất xứ đối với nhiều mặt hàng thủy sản vốn phụ thuộc vào con giống hoặc nguyên liệu nhập khẩu. Nhờ đó, doanh nghiệp có thêm dư địa để chủ động nguồn đầu vào, tối ưu chi phí và mở rộng sản xuất.

Ở góc độ hiệp hội, bà Lê Hằng, Phó Tổng Thư ký VASEP, cho biết, xuất khẩu thủy sản vào thị trường RCEP hiện chiếm khoảng 52% tổng kim ngạch của toàn ngành. Việc thống nhất quy tắc xuất xứ trong khối không chỉ giúp giảm chi phí tuân thủ mà còn thúc đẩy lưu thông hàng hóa, tạo điều kiện để doanh nghiệp Việt Nam nhập khẩu nguyên liệu từ ASEAN hoặc các đối tác lớn như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc để gia công, chế biến và tái xuất trong khu vực.

Chế biến sâu và thương hiệu, bài toán dài hạn

Bên cạnh những lợi thế rõ rệt, RCEP cũng đặt ngành thủy sản Việt Nam trước sức ép cạnh tranh ngày càng lớn. Nhiều quốc gia trong khối có cơ cấu sản phẩm tương đồng nhưng năng lực sản xuất, công nghệ và giá trị gia tăng cao hơn, đặc biệt là Trung Quốc và Thái Lan.

Theo các chuyên gia, lợi thế về quy mô và giá thành của các đối thủ trong khu vực sẽ tạo áp lực lớn lên doanh nghiệp Việt Nam, nhất là trong bối cảnh chi phí logistics vẫn ở mức cao. Ngoài ra, các yêu cầu về chất lượng, an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và phát triển bền vững ngày càng trở nên khắt khe tại các thị trường RCEP.

Đây cũng là những điểm yếu cố hữu của thủy sản Việt Nam. Việc đáp ứng các quy định về biện pháp vệ sinh và kiểm dịch động, thực vật (SPS), cũng như rào cản kỹ thuật trong thương mại (TBT), vẫn là thách thức lớn đối với nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Một điểm sáng trong bức tranh xuất khẩu thủy sản thời gian qua là sự chuyển dịch cơ cấu sản phẩm theo hướng gia tăng giá trị. Các mặt hàng chế biến sâu như cá tra tẩm bột, mực chế biến, bạch tuộc đông lạnh ghi nhận mức tăng trưởng tích cực, phù hợp với xu hướng tiêu dùng tiện lợi tại các thị trường RCEP.

Tuy nhiên, dù xuất khẩu tăng mạnh, thương hiệu thủy sản Việt Nam trên thị trường quốc tế vẫn còn mờ nhạt. Phần lớn doanh nghiệp vẫn tham gia chuỗi giá trị ở khâu gia công, xuất khẩu nguyên liệu hoặc sản phẩm mang thương hiệu của đối tác nước ngoài, khiến giá trị gia tăng thấp và thiếu dấu ấn riêng.

Theo đại diện Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương), đây là hạn chế phổ biến của doanh nghiệp Việt Nam khi nguồn lực còn hạn chế, chiến lược thương hiệu chưa được đầu tư bài bản. Chỉ một số ít doanh nghiệp có tiềm lực mới đủ khả năng xây dựng và bảo vệ thương hiệu riêng tại thị trường quốc tế.

Theo TS. Nguyễn Minh Phong - chuyên gia kinh tế, để tận dụng hiệu quả RCEP, doanh nghiệp thủy sản cần thay đổi tư duy từ xuất khẩu dựa trên số lượng và chi phí thấp sang xuất khẩu dựa trên giá trị, chất lượng và thương hiệu. Quy tắc xuất xứ linh hoạt của RCEP chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi doanh nghiệp gắn sản xuất với tiêu chuẩn quốc tế, quản trị chuỗi cung ứng minh bạch và chiến lược thị trường dài hạn.

Trong bối cảnh cạnh tranh khu vực ngày càng gay gắt, việc nắm vững và tận dụng tốt quy tắc xuất xứ, đặc biệt là cơ chế cộng gộp nội khối, sẽ là chìa khóa để thủy sản Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh, gia tăng tỷ lệ hưởng ưu đãi thuế quan và từng bước khẳng định vị thế trong chuỗi giá trị RCEP.

Hiệp định RCEP là một hiệp định thương mại tự do giữa 10 nước ASEAN và 5 đối tác là Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Australia và New Zealand. Hiệp định chiếm khoảng 30% của tổng sản phẩm nội địa GDP toàn cầu. Có hiệu lực từ ngày 1/1/2022, RCEP tạo ra một khu vực thương mại tự do lớn nhất thế giới và được kỳ vọng xóa bỏ tới 90% thuế quan trong vòng 20 năm giữa các thành viên.

Ngành thủy sản là một trong những ngành có nhiều cơ hội nâng cao sản lượng xuất khẩu khi quy tắc xuất xứ sản phẩm đến các đối tác thương mại hàng đầu như Nhật Bản, Hàn Quốc được nới lỏng trong RCEP.